Dawno, dawno temu – jeszcze w XX wieku – z inicjatywy i za namową redaktor Joanny Szwedowskiej z II Programu Polskiego Radia, zacząłem realizować cykl audycji zatytułowanych Klezmerzy i inni.

Czas był po temu wręcz idealny; Festiwal nabierał wyraźnego rozpędu, pozostawiając za sobą nostalgiczny obraz żydowskiego miasteczka – sztejtł – za to otwierając się na najciekawsze zjawiska muzyczne powstające w Izraelu i amerykańskiej Diasporze.

Z racji moich kontaktów i podróży, dość szybko stałem się właścicielem bodaj największej w Polsce płytoteki wyłącznie z muzyką żydowską. Kupowałem lub otrzymywałem najnowsze srebrne krążki, będące zapisem złotego okresu odrodzenia tego fenomenu – począwszy od muzyki aszkenazyjskiej (głównie ze wschodniego wybrzeża Ameryki ), czyli synagogalnej, przez chasydzką, klezmerską, ludową, awangardową, jazzową, hiphopową, funkową; poprzez muzykę graną w Izraelu: mizrachową, czyli marokańską, perską, kurdyjską, iracką, etiopską, jemenicką, aż do fantastycznych zjawisk muzycznych z Polski, w której kilku wybitnych muzyków na poważnie podjęło wyzwanie stworzenia „nowej, żydowskiej muzyki”.

Początkowo audycje były emitowane wyłącznie w radiowej Dwójce, z czasem przejęło mnie Radio Kraków i choć nie pamiętam, ile lat trwała ta przygoda, to muszę przyznać, że miała ona na wskroś edukacyjny charakter: ja pogłębiałem swoją wiedzę, a Państwo przy odbiornikach mieli przegląd najnowszych i najciekawszych zjawisk tworzących potężną, różnorodną żydowską konstelację muzyczną.

Najciekawsze „gwiazdy”, szczególnie te lśniące najpiękniejszym i intrygującym światłem, zapraszaliśmy co roku na Festiwal.

Minęło może niewiele mniej, niż dwadzieścia lat od ostatniej audycji. Wyrosło nowe pokolenie, pojawiły się nowe konstelacje. Uznaliśmy zatem, że czas na ciąg dalszy! Przypominamy kilka wybranych, archiwalnych audycji z czasów, kiedy wielu z Was nie było jeszcze na świecie i przechodzimy do playlist naszych przyjaciół – muzyków, muzykologów, producentów, …… którzy „kontynuują” rozpoczęte w ubiegłym wieku Wspólne Dzieło Poznawcze, któremu na imię – Muzyka Żydowska.

Janusz Makuch

W naszym cyklu zaprezentujemy 23 audycje – wszystkie zostały zrealizowane w Radiu Kraków i były emitowane cyklicznie na antenie Radia Kraków w latach 90-tych. Będziemy prezentować je ze współczesnymi komentarzami naszych przyjaciół, pokazującymi, co ważnego wydarzyło się w muzyce żydowskiej od czasów emisji audycji.

Partnerem projektu jest Radio Kraków –
patron 30. Festiwalu Kultury Żydowskiej w Krakowie

Poszczególne audycje znajdziecie zarówno tutaj, na naszej stronie internetowej, jak też na naszym profilu na Spotify w sekcji Podcasty. Autorem i wykonawcą muzyki do czołówki serii podcastów jest Jarosław Bester, założyciel i leader zespołu Bester Quartet. Aby być na bieżąco z informacjami o podcastach i innych działaniach FKŻ – zapiszcie się na nasz newsletter (u dołu strony).

Śpiew kantoralny to fundament i źródło całej muzyki żydowskiej. Kiedy po zburzeniu Świątyni w 70 r. na znak żałoby zakazano używania instrumentów, głos stał się jedynym instrumentem używanym do chwalenia B-ga, co spowodowało dynamiczny rozwój sztuki kantoralnej.

Opowie o tym w swojej pierwszej audycji o muzyce synagogalnej Janusz Makuch. Posłuchacie między innymi kantora Gershona Sirotty, Yossiego Rosenblatta, Moshe Kusssewitzky’ego i Davida Roitmana.

Audycja pochodzi z archiwum Radia Kraków, miała premierę na antenie Radia 19 lutego 1995 roku i była częścią cyklu audycji Klezmerzy i inni, emitowanego na antenie stacji.

Yosi Notkowitz, producent kultowych festiwalowych Koncertów Kantorów, stworzył playlistę, która jest nie tylko komentarzem do audycji Janusza Makucha, nie tylko pokazuje, co ważnego w sztuce kantoralnej pojawiło się w XXI wieku, ale też – podsumowuje jego 23-letnią współpracę z Festiwalem Kultury Żydowskiej w Krakowie. Tekst wraz z klipami znajdziecie na naszej stronie www, a kompletną playlistę – na YouTube (linki poniżej).

Druga część audycji Janusza Makucha dla Radia Kraków zmotywowała nas do pokazania Wam, czym jest ona dla współczesnych muzyków. Z jednej strony – pojawiają się nowi kantorzy, którzy w nowoczesny, ale jednak wierny tradycji sposób rozwijają sztukę kantoralną, o czym pisał tydzień temu Yosi Notkowitz.

Ale z drugiej strony – współcześnie śpiew kantoralny staje się inspiracją dla awangardowych twórców, którzy wprowadzają go już nie tylko do sal koncertowych, ale też do klubów, a nawet na dancefloory. Śpiew kantoralny wchodzi w interakcje, które kiedyś były nie do pomyślenia – o tym wszystkim pisze dr Jeremiah Lockwood w swoim eseju, który jest komentarzem do dzisiejszej audycji Janusza Makucha.

Złoty wiek muzyki kantoralnej, jako zjawisko popkulturowe, był nacechowany w znacznym stopniu otwartością na artystów, którzy wymykali się definicji „prawowitego” kantora, promowanej przez konserwatywnych krytyków. (…) to także czas, gdy pojawiły się kobiety-kantorzy, zwykle określane jako khazentes; termin ten początkowo oznaczający w języku jidysz, żony kantorów, został potem przetransponowany na określenie kobiet śpiewających muzykę liturgiczną, czasem w przebraniu męskich kantorów podczas występów w teatrze. – to fragment eseju dr Jeremiah Lockwooda, Poniżej znajdziecie linki do całego eseju oraz do playlisty stworzonej przez leadera The Sway Machinery. 

W świecie zdominowanym przez pochodzących z Europy Żydów aszkenazyjskich, muzyka klezmerska stała się symbolem całej kultury żydowskiej. Ileż to razy słyszeliśmy, że FKŻ jest coraz mniej żydowski, bo zaczęliśmy prezentować dużo muzyki sefardyjskiej, czy też mizrahowej.

Ale czy tak naprawdę wiemy, czym jest prawdziwa muzyka klezmerska? Czy jest to ta rzewna muzyka, którą można słyszeć w restauracjach i hotelach na krakowskim Kazimierzu? Niestety niekoniecznie.

Posłuchajcie prawdziwej muzyki klezmerskiej, z czasów zanim uległa ona komercjalizacji – prezentuje ją w swojej audycji da Radia Kraków Janusz Makuch.

Ale co wydarzyło się w muzyce klezmerskiej po roku 1994, kiedy to audycję wyemitowało Radio Kraków? No właśnie. Wydarzyło się tak strasznie dużo, że prezentujemy Wam nie jedną, jak wcześniej, ale …. aż 5 różnych playlist i dwa eseje! Stworzyli je dla nas nasi przyjaciele i muzycy doskonale znani Wam z FKŻ.

Deborah Strauss skupiła się na rozwoju muzyki klezmerskiej w kierunku wiernym tradycji, choć i tam nie brak niespodzianek i zaskoczeń. To na jej liście usłyszycie tych, którzy są klezmerami XXI wieku, a esej napisany przez Deborę to kompendium wiedzy o współczesnych klezmerach.

Frank London, który nie raz zaskoczył Was swoimi koncertami w Templu, czy na Szerokiej, o nocnych sesjach w Alchemii nie wspominając, poszedł w innym kierunku. Pokazał, jak muzyka klezmerska inspirowała muzyków na co dzień grających zupełnie inne rodzaje muzyki. Pokazał, jak muzyka Żydów aszkenazyjskich zafunkcjonowała w zupełnie innym świecie, innej formie i … stała się de facto myzką post-jidysz.

Muzyka klezmerska, omówiona powyżej, to tylko jeden z dwóch filarów kultury żydowskiej.

Podczas kiedy po wygnaniu z ziemi Izraela część Żydów zamieszkała w Europie i pod wpływami swoich sąsiadów stworzyła kulturę aszkenazyjską, druga część – zamieszkała w krajach z dominującą kulturą arabską.

Stworzyli oni kulturę sefardyjską (na terenach Półwyspu Iberyjskiego) lub mizrachową (na Bliskim i Dalekim Wschodzie).

O muzyce, która powstała w średniowiecznej Hiszpanii, w czasach żydowski-chrzześcijańsko-muzułmańskiej convivencii mówi w swojej kolejnej audycji dla Radia Kraków Janusz Makuch.

Muzyka sefardyjska, a w szczególności mizrachowa, przez wiele lat w Izraelu była w zasadzie nieobecna. W kraju zdominowanym przez aszkenazyjczyków, muzycy sefardyjscy czy mizrachowi funkcjonowali w podziemiu, na marginesie.

Dopiero przed kilku laty muzyka ta wywalczyła sobie równoprawne miejsce na scenie izraelskiej, a nawet – zdominowała ją. I to we wszystkich wymiarach – zarówno w salach koncertowych, jak też w klubach; w muzyce klasycznej, jak też popowej. I w tej ostatniej zachodzi bardzo ciekawy proces.

O ile muzyka odwołująca się do zachodniej kultury muzycznej mówi głównie o sprawach społecznych, życiowych, czasami politycznych, to muzyka mizrachowa próbuje znaleźć balans pomiędzy świeckością i religijnością. Nawet tak mocno osadzone w realiach społecznych, a nawet politycznych gatunki, jaki rap czy hip-hop, w wykonaniu mizrachijczyków mają wiele cytatów religijnych, próbują pogodzić nowoczesny styl życia i jego problemy, z odwiecznymi prawdami religii, i to nawet w tym najbardziej ortodoksyjnym wydaniu.

Saar Gamzo, dziennikarz kultowego radia GLGLZ, współtwórca jednego z najlepszych izraelskich festiwali – Mekudeshet – pisze o tym fenomenie i ilustruje go swoją playlistą. Czy tak wygląda próba stworzenia nowej religijności, stworzonej na miarę każdego człowiek indywidualnie? Z pewnością jest to mizrachijski głos w tej sprawie.

Druga z audycji poświęcona muzyce żydowskiej wywodzącej się z czasów Convivencii, ukształtowanej w czasach żydowsko-chrześcijańsko-muzułmańskiego pokojowego pożycia w średniowiecznej Hiszpanii.

Podobnie, jak muzyka klezmerska, również sefardyjska podlegała wpływom sąsiadów: stąd większość pieśni powstała w języku ladino (bazującego na języku hiszpańskim), czy też w różnorakich dialektach powstałych na bazie arabskich języków krajów zamieszkania Żydów.

Ta zdolność do czerpania z otoczenia, przy jednoczesnej wierności własnej tradycji, daje kulturze żydowskiej ogromną różnorodność i piękno, którego doświadczać można na każdej edycji FKŻ.

Festiwal Kultury Żydowskiej chyba jako pierwszy zaczął pokazywać muzykę sefardyjską i mizrachową, jako równoważną muzyce klezmerskiej. Początki były dosyć skomplikowane – zdarzało się, że publiczność wychodziła z koncertów i pytała, dlaczego na żydowskim festiwalu mają słuchać muzyki arabskiej…

Ale chcąc pokazać całość kultury żydowskiej, konsekwentnie co roku zapraszaliśmy sefardyjczyków i mizrachijczyków – i co się stało? Są to najpopularniejsze koncerty FKŻ, a nasza żydowska rodzina powiększyła się o ogromne grono braci z krajów arabskich!

Muzyka chasydzka to nie tylko forma wyrazu artystycznego. Nie tylko 'ozdobnik’ towarzyszący uroczystościom religijnym, czy rodzinnym.

Bo dla chasydów muzyka to przede wszystkim modlitwa. Modlitwa często bez słów, modlitwa całym sobą. Indywidualna, ale jednak mocno wpisanie w doświadczenie wspólnotowe forma komunikacji człowieka z B-giem.

Pierwszą serię podcastów z audycjami Janusza Makucha dla Radia Kraków kończymy opowieścią o muzyce różnych chasydzkich dynastii, poznacie niuanse różniące muzykę dynastii Ger od Bobowerów, czy też chasydów z Moditz, Lelowa, Kocka, …

Dodatkowo Janusz Makuch stworzył również playlistę, na której posłuchacie tych utworów, które nie zmieściły się w audycji, a które dla twórcy FKŻ są ważne, ale też tych, które powstały w ostatnich latach. A o swojej miłości do muzyki klezmerskiej napisał dla Was w swoim eseju.

Audycja pochodzi z archiwum Radia Kraków, miała premierę na antenie Radia w 1994 roku i była częścią cyklu audycji Klezmerzy i inni, emitowanego na antenie stacji.