Razem dzielimy wspólną ziemię, niezależnie od wiary (lub braku wiary), która też nas dzieli. (…) Polin / Izrael – ziemia obiecana, ziemia odebrana, ziemia miodem i mlekiem płynąca, ziemia krwi i popiołów, ziemia błogosławiona, ziemia przeklęta, ziemia Boga, ziemia szatana, ziemia ludzka, nieludzka ziemia, ziemia brzemienna, ziemia jałowa, ziemia miłosierdzia, ziemia nienawiści, ziemia owoców pełna, ziemia kamieni i kości, ziemia gościnna i ziemia utracona. Ziemia cmentarna. Ziemia odzyskana. Matka Ziemia. (…) W tym roku stawiamy namiot na naszej ziemi Kazimierza, na której przez wieki rozkwitała aszkenazyjska cywilizacja.

Janusz Makuch, twórca i dyrektor FKŻ

Ziemia jako jeden z żywiołów, jako miejsce budujące tożsamość, przechowujące pamięć i tworzące przyszłość była tematem i punktem odniesienia dla większości ze 125 wydarzeń programu głównego 29. Festiwalu Kultury Żydowskiej w Krakowie: wykładów, dyskusji, spotkań, wydarzeń muzycznych, warsztatów, zwiedzań, działań artystycznych i innych. Większość z nich odbyła się w Namiocie FKŻ – specjalnie w tym celu ustawionym na krakowskim Kazimierzu, u zbiegu ulic Wąskiej i Józefa.

29. Festiwal Kultury Żydowskiej był jedną z najważniejszych edycji w ciągu ponad 30-letniej historii FKŻ. Stało się to głównie dzięki Namiotowi FKŻ: przez jego obecność w przestrzeni Kazimierza festiwal stał się dużo bardziej widoczny, w mocniejszy sposób zaakcentował żydowską tożsamość Kazimierza, wyszedł na przeciw swoim odbiorcom.

W opinii wielu gości i obserwatorów festiwalu, nie było dotychczas ani na Kazimierzu, ani w Krakowie wydarzenia, które byłoby tak inkluzywne i które w tak harmonijny sposób wpisywałoby się nie tylko w architekturę, ale też w klimat i tożsamość miejsca. I jednocześnie było faktycznie żywym, tętniącym życiem sercem i centrum Festiwalu Kultury Żydowskiej. 

Dlaczego namiot? Zainspirowała nas historia namiotów „biblijnych”. Począwszy od tego, jaki rozpiął Mojżesz na pustyni, kiedy rozmawiał twarzą w twarz z Bogiem.

Namiot, od początku historii człowieka, był nieodłącznie związany z jego bytowaniem. Przybywając do nowej ziemi – najpierw stawiał namiot. Kiedy Żydzi wyruszyli przez pustynię do swojej Ziemi Obiecanej, przez czterdzieści lat mieszkali w namiotach. Po dziś dzień, by pamięć o tym nie przeminęła, w święto Sukkot Żydzi modlą się i spożywają posiłki w tzw. „kuczkach”, które są niczym innym, jak formą tamtejszych namiotów.

Rozpięliśmy nasz Namiot Spotkań, aby gościć w nim Was wszystkich, niezależnie skąd jesteście, jaka prowadzi Was wiara, jaki jest Wasz język rodzinny.

Rozpięliśmy nasz Namiot Spotkań na kazimierskiej ziemi zasmuceni faktem, że Kazimierz stał się w przeważającej mierze miejscem turystycznych igrzysk, meleksowego safari. Chcieliśmy w ten sposób jednoznacznie zaznaczyć żydowską tożsamość Kazimierza.

fot. Bartosz Dittmar, Edyta Dufaj, Pan Borsuk

Serię festiwalowych wykładów zainaugurował Janusz Makuch swoją prezentacją zatytułowaną: Krew brata mego głośno woła ku mnie z ziemi. Ten i pozostałe festiwalowe wykłady pokazały różne aspekty relacji człowieka z ziemią: od archeologii (cykl wykładów prof. Dana Bahata, IL), poprzez wykorzystywanie plonów ziemi (wykład i warsztat Tovy Dickstein, IL), aż do konfliktów o ziemię i problemy sąsiedztwa (prof. Deborah Lipstadt, USA; Yosi Klein Halevi, IL; prof. Jan Grabowski, CA).

fot. Edyta Dufaj

Zaproszeni przez Itaia Mautnera (IL) polscy i izraelscy artyści (Maya Kosover, Liron Turkenich, Michal Hadas, Monika Drożyńska i Roni Parnass) zaprezentowali ich własne zrozumienie i artystyczne interpretacje słowa Ziemia / Makom. O toposie wiecznego tułacza opowiedział rabin Boaz Pash (IL), a podróżnik i filozof Marek Kamiński (PL) opowiedział, czy jest dla niego timshel. Dopełnieniem rozmów o tematyce ziemi była zorganizowana przez Instytut Judaistyki UJ sesja naukowa zatytułowana Ziemia obiecana, ziemia obca. 

fot. Edyta Dufaj

Po raz czwarty już wspólnie z Krakowskim Biurem Festiwalowym, operatorem projektu Kraków Miasto Literatury UNESCO przygotowaliśmy specjalny festiwalowy Program Literacki. Swoje książki zaprezentowali festiwalowej publiczności polscy i zagraniczni autorzy, m.in. Monika Sznajderman, Maciej Zaremba-Bielawski, Agata Maksimowska, Zośka Papużanka, Wit Szostak, Paweł Rogala oraz Tomer Gardi.

W literackich dyskusjach o ziemi udział wzięli:  Małgorzata Łukasiewicz, Stanisław Aleksander Nowak, Adam Robiński i Michał Książek, a o ziemi w twórczości Amosa Oza rozmawiali (i czytali fragmenty jego książek): Monika Frajczyk, Radosław Krzyżowski, Zuzanna Skolias i Krzysztof Zawadzki.

Większość wykładów i dyskusji, jakie odbyły się podczas 29. FKŻ została przez nas nagrana i można je odsłuchać w wersjach oryginalnych na naszej stronie internetowej (link w menu na górze strony). 

fot. Michał Ramus

Synagoga Tempel to główna scena muzyczna każdej edycji Festiwalu Kultury Żydowskiej. Serię koncertów w tym roku zainaugurował tradycyjnie już Koncert Kantorów, zatytułowany Śpiewaj Panu, ziemio cała (PS 96). Koncert wykonali trzej kantorzy: Avraham Kirshenbaum (IL), Israel Rand (IL) oraz debiutujący na polskiej scenie kantor z Niemiec – Yoni Rose. Towarzyszyła im znakomita krakowska orkiestra Sinfonietta Cracovia pod dyrekcją Maestro Elli Jaffe (IL) i przy akompaniamencie Eytana Sobola (IL). Producentem tego koncertu – przygotowanego specjalnie na 29. FKŻ – był Yosi Notkowitz (Halleluyah Productions, IL).

Ceniony przez festiwalową publiczność saksofonista Eyal Talmudi (znany ze współpracy z m.in. Balkan Beat Box, Kutimanem i Oy Division), przygotował specjalnie na 29. FKŻ dwa projekty.

Pierwszy z nich zaprezentował jednego z ostatnich prawdziwych klezmerów Izraela – mołdawskiego akordeonistę Emila Kroitora, a drugi – legendę i prawdziwą diwę żydowskiej muzyki marokańskiej – Raymondę Abecassis.

Mało znaną w Polsce sztukę śpiewania piyut (religijne utwory Żydów z czasów średniowiecza) zaprezentował prowadzony przez Yaira Harela zespół The Piyut Ensemble.

Nie mogło zabraknąć również muzyki klezmerskiej: w piątkowy wieczór wykonał ją Michael Winograd (US) ze swoim zespołem The Honorable Mentshn (US/DE), a w niedzielę – hołd zmarłemu wiosną tego roku Ostatniemu Klezmerowi Galicji Leopoldowi Kozłowskiemu złożyli specjalnym koncertem jego uczniowie i przyjaciele.

fot. Bartosz Dittmar, Michał Ramus

Dzięki Namiotowi FKŻ wzbogaciliśmy się również o nową przestrzeń do koncertów. To właśnie tam zainaugurowaliśmy 29. FKŻ koncertem brazylijsko-izraelskiego muzyka Abrão. Kolejny wieczór to ogromna milonga na Kazimierzu z Małą Orkiestrą Dancingową, dzięki której kilkaset tańczących osób tańczyło nie tylko w namiocie, ale też na przyległych ulicach.

W Namiocie gościł też Airis Quartet z Krakowa w ramach serii koncertowej Klasyka w południe, odbyło się tam Hip hop before party, Aneta Hudzik i Anna Prokop z OFF Radia Kraków nadawały na żywo swoją audycję Kocyk, a stworzony w 2013 specjalnie na FKŻ krakowski zespół MLDVA swoim koncertem z Çinarem Timurem (TR) zakończył tegoroczną edycję Festiwalu Kultury Żydowskiej.

W Alchemii można było poznać najbardziej awangardowych brzmień żydowskich. Uzi Navon & The Experiences wzięli nas na wyprawę w czasie do ery big beatu, tam też gościły gwiazdy izraelskiego hip-hopu (m.in.: Atar Mayner, Dor 3, Eden Derso) podczas Hip-hop Night,  tam też odbyły się tradycyjne Midnite Sessions.

Klub Hevre był miejscem Szabatowej prywatki, jaką na przzywitanie Szabatu Deborah Strauss, Sanne Moricke i Jeff Warschauer przygotowali wspólnie z uczestnikami warsztatów muzycznych na 29. FKŻ.

Kultowe imprezy DJskie, przygotowane wspólnie z Teder.fm (w tym uznawany za najlepszą imprezę lata Teder Weekender: Kraków meets Tel Aviv), zagościły dwukrotnie na pokładzie klubu Barka. Wizualizacje na Barkę i do Alchemii przygotował krakowski kolektyw Elektro Moon Vision.

Ola Bilińska, uznawana za najlepszą wokalistkę śpiewającą pieśni jidysz, stworzyła na zamówienie FKŻ i Taube Philathropies projekt pt. The Name’s Bajgelman, na który złożyły się współcześnie zaaranżowane przez artystkę utwory skomponowane przed wojną w Łodzi przez braci Bajgelmanów. Córka jednego z nich – Chaima – Riva Berelson, mieszkająca obecnie w Kalifornii była gościem specjalnym tego koncertu, który odbył się w Żydowskim Muzeum Galicja.

Również specjalnie dla FKŻ stworzony został projekt Songs of Love and Loss. Izraelski kompozytor Emmanuel Witzthum zaaranżował swój utwór na dwa kwartety smyczkowe i elektronikę. Specjalnie stworzone na potrzeby projektu zespoły: jeden złożony z muzyków polskich, drugi – z muzyków niemieckich, dały dwa koncerty. Pierwszy w Berlinie w końcu maja 2019, a drugi – w krakowskim klubie Hevre. W obu koncertach muzykom towarzyszyły tworzone na żywo przez Thomasa Könera (DE) wizualizacje. Mecenasem projektu była Fundacja Współpracy Polsko – Niemieckiej.

Podczas Szalom na Szerokiej, na scenie przed najstarszą synagogą w Polsce zaprezentowali się: Michael Winograd & The Honorable Mentshn (US / DE), Uzi Navon & The Acquintances (IL) oraz Sinfonietta Cracovia (PL), The Piyut Ensemble (IL), Raymonde & The Europeans (IL), Emil Kroitor & The Trans-Moldavian Express (IL), Mała Orkiestra Dancingowa (PL). Koncert poprowadzili Alicja Popiel (TVP Kraków) i Janusz Makuch (twórca i dyrektor FKŻ), a zrealizowany był we współpracy z Telewizją Polską.

fot. Bartosz Dittmar, Edyta Dufaj, Szymon Makuch

Oprócz kontynuacji warsztatów z poprzednich edycji festiwalu (śpiew jidysz z Jeffem Warschauerem, warsztaty muzyki klezmerskiej z Deborah Strauss i Sanne Moricke, czy też Spotkania Otwarte z Anną Dodziuk i Tanną Jakubowicz-Mount), w tym roku przygotowaliśmy kilka nowych propozycji: warsztaty smaków biblijnych z Tovą Dickstein (IL), warsztaty animacji w piasku dla młodzieży z Agnieszką Wozowicz i Beatą Miligan (PL), warsztaty śpiewu piyut z Yairem Harelem (IL), warsztaty kulinarne z Darią Kołecką (PL), warsztaty śpiewu i czytania Tory z Marleną Fuerstman (IL), jak też parzenia kawy z Januszem Makuchem oraz warsztaty robienia jarmułek na szydełku z Fundacją Polaron.

Zwiedzania pozwalają lepiej zrozumieć przestrzeń Kazimierza, w której przez wieki rozwijała się kultura żydowska. Dzięki festiwalowym zwiedzaniom można doświadczyć przestrzeni z różnych perspektyw i w różnych momentach historycznych.

Dzięki Annie Kiesell i Agnieszce Legutko można było na 29. FKŻ poznać i odwiedzić wszystkie synagogi Kazimierza, w czasie spaceru Życie żydowskie na Kazimierzu i w Podgórzu poznać najważniejsze świeckie i kulturowe miejsca w obu tych dzielnicach naszego miasta, jak również zmierzyć się z bolesnym aspektem historii żydowskiej Krakowa odwiedzając teren byłego getta. Anna Baryła i Adam Schorin zaprosili natomiast na odkrywanie pozostałości po obozie koncentracyjnych w krakowskim Płaszowie.

Anna Kiesell zaprosiła też na autorskie zwiedzanie Żydowski Kraków, pokazujące ślady żydowskiej obecności na Starym Mieście, a Monika Krajewska spacerując po cmentarzu Remuh wyjaśniła symbole umieszczone na macewach.

Specjalnie dla FKŻ powstały dwa zwiedzania. Portret Kazimierza Marty Świetlik i Natalii Giemzy był związany z warsztatami fotografii, realizowanymi w Chederze w ciągu roku i pokazywał miejsca związane z różnymi osobistościami współczesnego Kazimierza: rabinami, aktywistami, ale też rzemieślnikami.

Wcielanie. Jak zobaczyć to, czego nie widać – to z kolei projekt Patrycji Kowańskiej i Marty Wawrzyniak, który w sposób performatywny mierzył się ze współczesnością Kazimierza.

Nasi festiwalowi wolontariusze – The Machers – przygotowali po raz kolejny specjalną festiwalową edycję swojego całorocznego projektu Pracownia Seniora.

Krakowscy seniorzy i goście z innych miast (i krajów) mogli wziąć udział w warsztatach kreatywnego pisania Loesje z Bartłomiejem Paluchem, warsztaty sztuki żydowskiej Na niebie i na ziemi z Moniką Krajewską, warsztaty kulinarne z Krzysztofem Gawlikiem, warsztaty parzenia kawy w piasku z Andrzejem Gruszczyńskim, warsztaty tańca izraelskiego w Marzeną Dudziuk-Koluch oraz medytacje z Piotrem Płanetą z Joga Centrum.

fot. Bartosz Dittmar

The Laughing Heart to drugi, po ubiegłorocznym Immersion film Mateusza Miszczyńskiego i Jakuba Słabka o FKŻ. Nie jest to reportaż, ale zapis emocji towarzyszących doświadczaniu 29. edycji festiwalu.

123 wydarzenia w programie towarzyszącym 29. Festiwalu Kultury Żydowskiej zostały przygotowane przez naszych partnerów: JCC Krakow, Żydowskie Muzeum Galicja, Stowarzyszenie Żydów Postępowych w Krakowie Or Chadasz, Instytut Judaistyki UJ, Fundację Polaron, Shefter Gallery oraz Stowarzyszenie Żydowskie Czulent.

Kliknij na obrazek, aby uzyskać pełna listę sponsorów, partnerów i przyjaciół FKŻ.

Identyfikacja wizualna 29. Festiwalu Kultury Żydowskiej oraz klip promocyjny zostały stworzone przez Studio Otwarte.
Serwis fotograficzny: Bartosz Dittmar, Edyta Dufaj, Szymon Makuch, Michał Ramus
Dokumentacja video: Mateusz Miszczyński, Jakub Słabek
Social media: Michalina Pieczonka
Projekt Namiotu FKŻ: Marta Staszków, Dorota Wiśniewska
Realizacja techniczna 29. FKŻ: Agencja Artystyczna Duo Marek Suszkiewicz, Maciej Fryc FS Audio